Tribuna

Medio home de sol

Acabo de facer unha enquisa en varias aldeas do Ribeiro de Miño que me decepcionou unha miguiña, filoloxicamente moito. Porque é na comarca do Ribeiro de Miño onde eu aprendín, de neno, este termo (medio home de sol) e outros da mesma familia léxica (un home de sol, medio home de sol, dous homes de sol…), que meu pai, que non tiña reloxo, como o resto dos campesiños, empregaba acotío.

Para entendermos a cuestión, cómpre partir de cal era a estatura media, no medio rural anterior a 1950, do home do país, do varón: un pouco máis de metro e medio. Era a estatura, máis ou menos, do meu propio pai, que tiña, no Ribeiro, sona (ben merecida) de campesiño moi traballador e, polo tanto, de madrugador. En efecto, erguíase antes de romper o día, de xeito que xa estaba no eido cando o sol aínda non alumbrigara. Pero meu pai algunha vez –ben poucas, por certo-, se pasara a noite con algunhas molestias, erguíase unha miguiña máis tarde, xa o sol quentando os bacelos e as hortas. Un deses días, en abril ou maio de 1938, acompañeino para bimar a viña do Souto, el cunha eixada e eu cun sacho. Antes de chegarmos ao eido, batemos cunha veciña, moi amiga da casa, a señora Gumersinda, quen, sorprendida, aínda que moi respectuosa, exclamou: "Ai, señor Benito, se non o vexo non o creo. Vostede, un dos homes máis traballadores da parroquia, hoxe, que logo fará moitísima calor, chega ao eido con dous homes de sol ou máis".

Meu pai non pasara moi ben a noite ou por mor do caldo, un pouco acedo, ou da bica cerella, que xa estaba moi taluda, como eu mesmo comprobara. Eu quedei pampo porque nunca oíra tal denominación, o que eu apoñía ó meu defectuoso galego de neno de nove anos que, catro ou cinco meses antes, residía en Vigo e tiña como lingua habitual e familiar o castelán.

Xa na casa, foi miña nai, a pedagoga da familia, quen me explicou que cando nace o sol, se entre este e o cumio da montaña por onde o astro aparece, hai, na nosa estimación, algo menos de dous metros, iso chámase "un home de sol". O mesmo que no abrente acontecía co solpor: medio home de sol, un home de sol, dous homes de sol…

Meu pai, que chegou ese día ao traballo con "dous homes de sol ou máis", como dixera, sorprendida, a señora Gumersinda, non perdeu o creto de home traballador: Érao, pero a sona tamén lle importaba. Debo aclarar que, na estimación moral do meu pai, a laboriosidade ocupaba un posto máximo. Meu pai sempre foi moi crítico cos preguiceiros, fosen folgazáns ou "nugallaus", que así se dicía no noso dialecto ribeirau.

O día 12 de novembro de 1991 publicou La Voz de Galicia un artigo titulado "Medio home de sol: hapax", do que eu era autor. Ninguén rexistrara antes esa expresión, nin sequera don Eladio Rodríguez González, o gran lexicógrafo do Ribeiro, pero do Ribeiro de Avia, comarca, segundo as miñas indagacións, allea –ou bastante allea- á curiosa denominación, inexistente noutros "dialectos" do galego e no resto das linguas románicas. De aí o orgullo dos ribeiraus de onte e a melancolía dos ribeiraus de hoxe e dos filólogos do mundo enteiro! Por iso doe tanto a súa perda, pero os campesiños de agora teñen todos reloxo.

Naquel artigo eu citaba un texto literario, esta cántiga: "Os señoritos da Vila / son xente de febra mol: / déitanse cando as galiñas / con medio home de sol". Fose quen fose o autor (algúns pensan que son eu), a peculiar expresión, nunca antes recolleita polos lexicógrafos antes de 1991, resulta que tiña presenza nun texto literario. Así pois, polo feito de figurar nun documento, nun só "documento", o termo "medio home de sol" constituía o que os filólogos chaman "hapax".

Apurando a erudición, aclarei que, antes de 1991, eu xa publicara un breve artigo co título "Home de sol" nun suplemento infantil de La Región, de Ourense, denominado Axóuxere, o 19 de outubro de 1974. Titulábase a sección que eu redactaba semanalmente "Escola de lingua galega", "cátedra" desde a que ofrecía breves leccións de idioma galego ó público infantil do xornal ourensán nun tempo, 1974, anterior á morte de Franco, no que a lingua galega non tiña, oficialmente, presenza escolar. Eu finalizaba a miña lección semanal cunha pregunta que era un rogo: "Rapaces: ¿Sabedes vós de algunha bisbarra, parroquia ou lugar onde se empregue semellante locución?". Non houbo respostas, mais cómpre sinalar que Axóuxere non tardou en desaparecer.

Xesús Alonso Montero
Presidente da Academia